Американскиот УСАИД долги години беше недопирлив, моќен спас за безброј невладини организации, медиуми, здруженија и сите други актери кои на различни начини ги комбинираа политичката агенда и „секундарните активности“. 

Сега Трамп и Маск, шокантно и нагло, ги стопираат речиси сите операции на овој гигант, кој имаше на располагање околу 40 милијарди долари годишно. Бројот на вработени во УСАИД на глобално ниво се намалува од над 10.000 на само 294.

Се разбира, УСАИД, исто така, испорача огромна количина на помош низ целиот свет, вклучително и вистинска, конкретна хуманитарна помош, но можеби никогаш без агенда. 

Меѓутоа, многу почесто УСАИД „помагаше“ во преобликувањето на цели земји и системи, исклучиво според ликот на доминантната идеологија проектирана од САД.

Колку УСАИД го обликуваше светот во кој живееме, или во кој живеевме до вчера, можеби во овој момент не сме ни свесни - од една страна, буквално не, бидејќи бројните тајни проекти сè уште се тајни, а од друга, толку многу се зема здраво за готово што веќе не се ни забележува. 

На пример, интензивна медиумска пристрасност кон одредени економски и социјални политики. Толку е присутна што се сметаше за постојана, но по повлекувањето на главниот извор на финансирање, можевме да бидеме сведоци на ненадејни пропагандни ревизии, во хаотичен напор да се обезбедат нови извори, од кој било.

Хуманитаризмот како димна завеса за политички цели

На прв поглед, УСАИД промовираше пофални проекти: вакцинирање на децата во сиромашните рурални средини, изградба на систем за снабдување со вода за пиење или едукација на земјоделците за модерни земјоделски техники. Во овој контекст се создаде слика на моќна државна агенција чија мисија е исклучиво благородна. 

Но, бројни држави, особено засегнатите, постојано потенцираа дека покрај оваа видлива, „хуманитарна“ димензија, има и скриена - создавање на цела инфраструктура за политичка дестабилизација.

Не недостигаат примери за т.н „Шарени револуции“. 

Често се споменуваат Грузија (2003) и Украина (2004, 2014), но поретко се споменува Киргистан, каде т.н. „Револуцијата на лалињата“ од 2005 година, со широка поддршка на разни западни фондови, го собори долгогодишниот претседател Аскар Акаев. Иако УСАИД ретко јавно признава директна улога, истражувачките новинари добија документи кои покажуваат дека многу локални „демократски центри“, како и опозициски политичари, добиле значителни средства од агенцијата.

Во Латинска Америка, приказната за УСАИД трае со децении. Куба е идеален пример: од платформата „ZunZuneo“ (т.н. „кубански Твитер“), која под изговор за дигитално поврзување всушност имаше за цел да поттикне масовен отпор кон властите, до низа фондации и невладини организации чија цел беше да го поткопа владеењето на Кастро. 

Слично сценарио се одигра и во Венецуела, каде што многу граѓански организации отворено признаа дека, дури и за време на периоди на економски предизвици за САД (Големата финансиска криза), убедливо најголемиот дел од нивната финансиска поддршка доаѓа од програмите за „демократија“ на УСАИД.

Македонија од 2014 до 2022 година, помина низ истиот политички инжинеринг.

Механизмот е секогаш сличен: средствата се пренасочуваат кон невладините организации и локалните медиуми, кои потоа обликуваат унифициран наратив. Од една страна, има обилно известување за човековите права и борбата против корупцијата (теми кои можеби се објективно важни и релевантни), но во исто време се таргетираат одредени власти и се создаваат движења за нивно отстранување, често координирани со американската политичка елита. 

Иако не е спорно дека во некои авторитарни режими таквото финансирање можело да поттикне позитивни промени, проблемот е што крајната цел отсекогаш била да се наметне проамерикански политички и економски модел. Со други зборови, планот е да се префрли контролата од „локална“ во „глобална“, односно првенствено американска.

Таквиот начин на работа не беше ограничен само на справување со непослушните режими; некои случаи открија дека УСАИД дури и активно соработувал со приватни компании кои имале интереси во сектори како што се енергетиката или телекомуникациите во одредени земји. 

Официјалниот наратив секогаш беше „помош за економски реформи“ или „демократска транзиција“, но реалноста покажа дека овие процеси ја отворија вратата за мултинационалните корпорации, склучувањето неповолни договори за приватизација и радикално намалување на работничките права.

Оваа двојна улога на УСАИД – комбинирање на вистинска хуманитарна работа со прикриени геополитички цели – со години лета под радарот на пошироката јавност. 

Повеќето западни медиуми не сакаа да ги критикуваат „добродетелите“, додека критичките гласови, особено од земјите погодени од таквите интервенции, немаа ниту пристап до главните платформи ниту кредибилитет, бидејќи често беа етикетирани како „режим“ или „недемократски“. 

Но, со суспендирањето или драстично намалување на буџетот на УСАИД, во очите на јавноста почнуваат да се појавуваат бројни информации кои со години биле задушени – што доведува до сознание дека хуманитарноста во многу случаи служела само како вешто дизајнирана маска.

Вториот мандат на Доналд Трамп и улогата на Илон Маск

Кога Доналд Трамп се врати во Белата куќа, малкумина можеа да предвидат колкаво влијание ќе има Елон Маск врз клучните одлуки. 

Познат како технолошки визионер, Маск се повеќе се истакнува во политичките кругови, особено во рамките на филозофијата „Америка на прво место“. 

Идејата дека Америка повеќе не треба да биде „светски полицаец“ (или светски социјален работник, како што велат некои) најде плодна почва со претседател кој е заситен од бескрајно трошење и сомнителни интервенции во надворешната политика (освен ако тоа не се однесува на израелските интереси, како што видовме во последните денови).

Овде се случи приближување на интересите: Трамп секогаш ја критикуваше „бескорисната“ странска помош, додека Маск, како поборник за рационализација и ефикасност, едвај ја чекаше можноста да ги насочи државните средства кон иновации и проекти со јасен поврат на инвестицијата. 

Под нивен притисок почна ревизија на сите институции кои во очите на новата администрација претставуваат „расипување пари“. 

УСАИД со својата нетранспарентна финансиска структура и честото мешање во внатрешните работи на другите земји стана директна цел.

Протагонистите на оваа приказна, секако, имаат и лични мотиви. 

Маск, според некои извори, сака да создаде глобална мрежа на инфраструктура за развој на нови технологии, но исклучиво преку деловни партнерства, а не преку „донации“ во стилот на УСАИД. 

Трамп, од друга страна, добива политички поени кај гласачите со ветување дека „секој долар на даночниот обврзник во иднина ќе им служи само на американските интереси“. 

Резултат? Речиси преку ноќ беше донесена одлука да се прекинат повеќето програми што ги спроведува УСАИД низ светот.

Се тврди дека Маск бил тој што инсистирал да нема повеќе „бесплатни ручеци“ во геополитичките игри. 

Не е тајна дека тој не гледа смисла да финансира организации кои трошат огромни суми пари и за возврат нудат, во најдобар случај, двосмислени придобивки (дури и за Америка). Ова совршено му одговара на Трамп: во неговите очи, секое странско финансирање што нема директна корист за САД е само остаток на „старата“ Америка која спонзорираше неуспешни „демократски проекти“ ширум светот.

Оваа драматична промена не значи дека САД престануваат да работат во странство - далеку од тоа. 

Меѓутоа, наместо класичните механизми на „хуманитарна помош“ и политички инженеринг, сега се отвора простор за различни, често корпоративно условени форми на соработка, за кои Маск лично се залага. 

Тука е и Трамп, се разбира, кој очигледно претпочита сила и империјализам. 

На некој начин, иако на почетокот може да звучи малку бизарно, тоа е дури и добро, во смисла дека светот може многу појасно да ја види хегемонистичката улога на САД и да заземе став против неа. 

Суптилните дејствија како УСАИД можеа да го задржат во тајност. Всушност, од перспектива на американските интереси, УСАИД беше исклучителен проект, но постои свет надвор од американските интереси и ние живееме во него.

Последици за медиумската и невладината сцена

Многу невладини организации, медиуми и „независни тинк-тенкови“ се потпираат на финансиската поддршка на УСАИД со децении. 

Се разбира, имаше позитивни исклучоци - некои (ретко) ги користеа парите исклучиво за развој на локалните капацитети - од истражувачко новинарство до работа во заедницата - но повеќето од другите беа отворено политички проекти насочени кон промовирање на проамерикански ставови. Очигледно, за огромното мнозинство, ова беше основниот услов за добивање пари.

За сите нив, најавеното (речиси целосна) елиминација на буџетот на УСАИД претставува ноќна мора: додека да трепнеш, еден од нивните клучни извори на финансирање исчезнува. За некои, можеби единствениот.

Она што следи може да биде верижен колапс на бројни медиуми и невладини организации, особено во земјите каде што алтернативните извори на финансирање се ретки или непостоечки. 

Некои ќе се обидат да најдат нови донатори - можеби приватни фондации или некои нови странски влади заинтересирани за сопственото влијание. 

Сепак, парите што со години доаѓаат од најголемиот буџет за странска помош во светот тешко ќе се надоместат преку ноќ. 

Колатералните жртви се иницијативи кои, и покрај политичката пристрасност, одиграа позитивна улога во обезбедувањето социјални услуги или промовираа важни цели, како што е борбата против насилството врз жените и слично. 

Сепак, квалитетните агенди треба да можат да најдат сопствен модел за преживување надвор од озлогласениот УСАИД, што ќе ги направи уште подобри. Платените пропагандисти, сепак, мора да се подготват за претстојната ирелевантност.

Долгорочно може да очекуваме радикална трансформација на медиумската и невладината сцена.

 Намаленото присуство на платенички проамерикански гласови може да отвори простор за зајакнување на „алтернативните“ извори на информации, но и за влијанието на другите глобални актери - Русија, Кина, па дури и регионалните сили како Турција или Иран - кои имаат свои механизми за „мека моќ“. 

Сепак, тоа не значи дека сите овие нови играчи се нужно добронамерни, далеку од тоа - секоја странска сила секогаш и без исклучок ќе се грижи само за своите интереси. 

Медиумите и невладините организации, изложени на притисок од нови спонзори, би можеле да заменат една зависност со друга. Секако, ќе го забележиме многу брзо бидејќи ќе биде многу забележливо.

Промените може да бидат најочигледни во државите каде што локалните власти долго време се блиску до Вашингтон или, барем, имаат корист од американската поддршка. 

Она што следи е борба за премостување на финансискиот вакуум, што може да доведе до сериозни политички превирања. 

Во некои кругови, падот на „проамериканските“ медиуми автоматски ќе значи зајакнување на популистичките, националистичките, па дури и екстремистичките гласови. Во тоа нема сомнеж и ќе биде првата поголема негативна последица, но за жал и неопходна во такви големи превирања.

Без соодветна контрола, сосема е можно сценарио во кое еден центар на моќ се затвора само за друг – можеби уште порадикален – да ја преземе целата сцена. 

Затоа, не треба да имаме илузии дека наеднаш ќе се појави некаков „квалитетен суверенитет“. 

Оние со најголеми средства за финансирање ќе зграпчат се што ќе остане по УСАИД и веднаш ќе го искористат за себе и за своите цели. 

Но, за да му дадеме малку заслуга на УСАИД, можеме да се надеваме дека тие нема да бидат ни приближно добри во организирањето на овие проекти, ниту пак да ги држат во сенка.

За глобалната јавност, ова претставува двоен предизвик: од една страна, моќниот апарат кој тајно манипулира со државите со децении слабее. 

Од друга страна, без јасна алтернатива и механизми за надзор, празнината што ја остави УСАИД може да стане нова арена за политички и економски интереси. 

Разбирањето на овие процеси станува поважно од кога било, особено за публиката која досега веруваше дека медиумите и невладините организации постојат исклучиво со цел „објективно информирање“ и „општо добро“.

Можниот подем на радикалната десница

На прв поглед, затворањето на УСАИД изгледа речиси како романтичен момент за сите оние кои со години протестираа против „глобалниот полицаец“ преправен во добротвор. 

Многу земји, особено оние кои одат по социјалистички или независен пат, ја гледаа оваа агенција како директно продолжување на американските империјални амбиции (што беше!). Не е чудно што многумина сега го слават падот на УСАИД како „победа на суверенитетот“.

Сепак, тој триумф би можел да биде краткотраен. Колку и да е манипулативен и погрешен пристапот на УСАИД, тој го остава зад себе овој хаотичен вакуум и само ќе треба да видиме кој ќе го пополни, но брзо ќе се пополни.

Парадоксално, истите оние кои оправдано се бореа против интервенционизмот и новиот вид империјализам, сега мора да се бранат од домашните ултраконзервативни кругови или меѓународните десничарски групи кои ја гледаат оваа ситуација како можност за „идеолошко чистење“. 

Со нетранспарентни финансиски текови и слаба регулатива, радикалните актери многу брзо би можеле да добијат моќ и да го обликуваат јавниот простор на уште поригиден начин.

Сепак, ова е добар момент да се потсетиме на познатиот цитат (ако тој навистина го кажал) на кинескиот лидер Мао Це Тунг: „Има голем неред пред рајот, ситуацијата е одлична“.

Од една страна, нередот отвора простор за ослободување од хегемонијата.

 Од друга страна, во хаосот се раѓаат нови закани, можеби уште поопасни. 

Несомнено е дека ова е момент на пресврт и претпазливост - или ќе се создаде вистински напредок во хаосот, или ќе се дозволи прогресивност што не е во ничија геополитичка служба или на радикалната десница, со помош на домашен или странски капитал, ќе и се дозволи да доминира во информацискиот простор.

Одговорот, се разбира, ќе зависи од политичкиот капацитет и зрелоста на општествата ширум светот. 

Засега, единственото нешто сигурно е: УСАИД падна, но борбата за геополитичко влијание само што почнува да се разгорува.

Дали е ова крај на една ера или само почеток на нешто ново?

Некои веруваат дека со падот на УСАИД, симболично беше затворен цел историски циклус во кој Соединетите Држави преку масивни фондови „помош“ ја обликуваа политичката и економската слика на многу земји. 

Но, глобалната динамика не може да издржи вакуум; секогаш има други центри на моќ подготвени да го преземат истиот модел на влијание, само со различен знак.

Нивните методи би можеле да бидат уште пософистицирани. 

На пример, наместо стотици милиони долари наменети за „помош за развој“, ќе се појават ризични фондови или стратешки инвестициски програми кои условуваат политички отстапки. 

Наместо класични невладини организации, глобалните технолошки платформи се сè повлијателни, кои го обликуваат јавното мислење алгоритамски и побрзо отколку што УСАИД некогаш би можел, а го правеше тоа! 

Кој и да ги контролира овие платформи – било да се американски корпорации, кинески технолошки гиганти или регионални „кралеви“ на дезинформации – ќе има моќ да продолжи непречено да интервенира во внатрешните работи на другите земји, и покрај исчезнувањето на агенциите како УСАИД.

Од друга страна, еден од највидливите столбови на американската „мека моќ“ исчезнува и би можеле да бидеме сведоци на зајакнување на суверените политики во некои региони. 

Обрачот попушта, а наскоро ќе биде многу јасно видлив.

Новите генерации политички лидери повеќе не се принудени кротко да бараат наклоност од оние кои ги држеле клучевите од финансиите на УСАИД. 

„КРАХ НА НАЈГОЛЕМИОТ ПРИКРИЕН ХЕГЕМОН“ - УСАИД е минато, Трамп и Маск окончнаа политички инженеринг